Việc nhận thức nội dung và hình thức sự vật, hiện tượng và sự hình thành các khái niệm về chúng được thực hiện trong quá trinh nhận thức từ những mối liên hệ nhân quả này sang mối liên hệ nhân quả khác, từ những đặc tính này sang những đặc tính khác của sự vật, hiện tượng ấy.
I. Khái niệm:
Nội dung
Nội dung là khía cạnh quyết định các đặc
tính của tổng thể, là tổng thể của tất cả các thành phần của một đối tượng -
các thuộc tính, các quá trình bên trong, các quan hệ, mâu thuẫn và khuynh hướng
của nó. Nói cách khác nội dung là tổng hợp tất cả những mặt, những yếu tố, những
quá trình tạo nên sự vật.
Vd: Những nguyên liệu làm nên một
chiếc bánh ( bột mì, trứng, sữa, bơ…) là nội dung.
Hình thức
Hình thức là phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, là hệ thống
các mối liên hệ tương đối bền vững giữa các yếu tố của nó.
Vd: Bao bì, tạo hình, màu sắc của
chiếc bánh là hình thức.
II. Mối quan hệ biện
chứng giữa nội dung và hình thức:
Mối quan hệ giữa nội dung và hình thức được
mô tả như một thể thống nhất, gần như là một sự chuyển đổi của cái này thành
cái kia. Tuy nhiên, sự thống nhất này là tương đối. Trong hai phạm trù có liên
quan với nhau, nội dung thể hiện khía cạnh di động, năng động của tổng thể;
hình thức liên quan đến các kết nối ổn định của một đối tượng. Sự chênh lệch giữa
nội dung và hình thức cuối cùng được giải quyết bằng cách “lột xác” hình
thức cũ và xuất hiện một hình thức mới, tương xứng với nội dung đang phát triển.
1. Nội dung và
hình thức bao giờ cũng là một thể thống nhất gắn bó với nhau
Không có hình thức nào lại không chứa đựng một nội dung và không có nội dung nào lại không tồn tại trong một hình thức nhất định (không có nội dung nói chung chỉ có nội dung cụ thể, không có hình thức thuần túy mà chỉ có hình thức của một nội dung nhất định). Nội dung và hình thức là sự thống nhất của hai mặt đối lập, liên hệ tác động và chuyển hóa lẫn nhau. Nội dung và hình thức cũng chỉ là sự phân biệt tương đối, có cái ở mối liên hệ này là nội dung, ở mối liên hệ khác là hình thức.
Vd: Lực lượng sản xuất là nội dung, quan hệ sản xuất là hình thức
(với tư cách là cơ sở hạ tầng thì nó lại là nội dung còn thượng tầng là hình thức).
2. Không phải lúc
nào nội dung và hình thức cũng phù hợp với nhau
Dựa trên sự phân tích của chủ nghĩa Marx
về các đặc điểm của sự phát triển là cuộc đấu tranh giữa nội dung và hình thức,
các thời điểm cấu thành của chúng là sự biến đổi nội dung thành hình thức và
hình thức thành nội dung, và “lấp đầy” hình thức cũ bằng nội dung mới,
Lenin đưa ra luận điểm quan trọng rằng: “Bất kỳ cuộc khủng hoảng nào, thậm
chí bất kỳ bước ngoặt nào, trong một quá trình phát triển đều không tránh khỏi
dẫn đến sự khác biệt giữa hình thức cũ và nội dung mới” (Poln.sobr.soch,
Xuất bản lần thứ 5, tập 27, trang 84).
Vd: Trong giai đoạn chủ nghĩa đế
quốc, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, là hình thái của lực lượng sản xuất của
xã hội tư bản, tụt hậu và cản trở sự phát triển của lực lượng sản xuất. Có nhiều
cách giải quyết mâu thuẫn giữa nội dung và hình thức. Hình thức cũ, không còn
tương ứng với nội dung mới, có thể hoàn toàn bị gạt sang một bên. Nếu hình thức
cũ được sử dụng mặc dù có những thay đổi đáng kể về nội dung những hình thức
không thay đổi, thì nội dung mới "có thể và phải thể hiện dưới mọi hình thức,
cả mới và cũ; nó có thể và phải tái tạo, chinh phục, và khuất phục mọi hình thức,
không chỉ cái mới, mà cả cái cũ".
3. Hình thức
không thụ động mà tác động ngược lại nội dung
Tuy nội dung giữ vai trò quyết định so với
hình thức nhưng điều đó không có nghĩa là hình thức chỉ “ngoan ngoãn” đi theo nội
dung. Trái lại, hình thức luôn độc lập nhất định và tác động tích cực trở lại
nội dung. Khi phù hợp với nội dung, hình thức sẽ thúc đẩy sự phát triển của
nội dung. Ngược lại, nếu không phù hợp, hình thức sẽ kìm hãm nội dung phát triển.
Khái niệm hình thức phát triển tốt đầu
tiên được xây dựng bởi các nhà nguyên tử Hy Lạp, họ tin rằng hình thức thể
hiện một trong những yếu tố quyết định quan trọng nhất của nguyên tử và xác định
tổ chức không gian của cấu trúc của một cơ thể. Plato coi hình thức là yếu
tố quyết định thực sự của một cơ thể như một thực thể tồn tại độc lập với thế
giới vạn vật tự nhiên. Giải quyết vấn đề về mối quan hệ của thế giới hình
thức (ý niệm) với thế giới vật chất từ quan điểm duy tâm, Platon cho rằng
sự vật cảm tính nảy sinh từ tác động qua lại của hình thức và vật chất, trong
đó hình thức đóng vai trò chủ động, quyết định.
Sự tác động qua lại giữa nội dung và hình
thức diễn ra trong suốt quá trình phát triển của sự vật. Lúc đầu, những biến đổi
trong nội dung chưa ảnh hưởng đến hệ thống mối liên hệ tương đối bền vững của
hình thức. Nhưng khi những biến đổi đó tiếp tục diễn ra thì tới một lúc nào đó,
hệ thống mối liên hệ tương đối cứng nhắc đó trở nên chật hẹp và kìm hãm sự phát
triển của nội dung. Lúc này, hình thức không phù hợp với nội dung nữa. Tới một
lúc nào đó, nội dung và hình thức xung đột sâu sắc. Nội dung mới sẽ phá bỏ hình
thức cũ, hình thức mới sẽ hình thành. Trên cơ sở hình thức mới, nội dung mới tiếp
tục biến đổi, phát triển và chuyển sang trạng thái mới về chất.
4. Nội dung quyết
định hình thức
Trong quá trình vận động, phát triển của
sự vật, nội dung có vai trò quyết định đến hình thức. Nội dung bao giờ cũng
là mặt động nhất; nó có khuynh hướng chủ đạo là biến đổi. Còn hình thức là mặt
tương đối bền vững; khuynh hướng chủ đạo của nó là ổn định. Sự biến đổi, phát
triển của sự vật bao giờ cũng bắt đầu từ sự biến đổi, phát triển của nội dung.
Còn hình thức cũng biến đổi, nhưng chậm hơn, ít hơn so với nội dung. Khi nội
dung biến đổi thì hình thức buộc phải biến đổi theo cho phù hợp với nội dung mới.
G.Bruno là nhà triết học hiện đại đầu
tiên cố gắng vượt qua chủ nghĩa duy tâm trong khái niệm vật chất và hình thức.
Ý tưởng của ông được phát triển bởi F.Bacon, R.Descartes, R.Boyle, và T.Hobbes.
Descartes và những người theo ông đã giảm bớt sự giàu có của các vật tự nhiên
xuống các kích thước và đặc tính không gian, trong khi Bacon, tính đến nhiều phẩm
chất của vật chất, khẳng định ý tưởng rằng vật chất có ưu thế hơn hình thức
nhưng cả hai tạo thành một tổng thể.
Vd: Lực lượng sản xuất là nội
dung, quan hệ sản xuất là hình thức. Lực lượng sản xuất với tư cách là nội dung
bắt đầu biến đổi công cụ sản xuất, là yếu tố động, quan hệ sản xuất với tư cách
là hình thức nó tĩnh tại, ổn định hơn, có biến đổi những biến đổi chậm hơn.
-> Mâu thuẫn
III. Ý nghĩa phương
pháp luận:
Vì nội dung và hình thức về cơ bản luôn
thống nhất với nhau. Vì vậy, trong hoạt động nhận thức và thực tiễn cần chống
khuynh hướng tách rời nội dung khỏi hình thức cũng như tách rời hình thức khỏi
nội dung.
Phải biết sử dụng sáng tạo nhiều hình thức
khác nhau trong hoạt động thực tiễn. Bởi lẽ, cùng một nội dung có thể thể hiện
dưới nhiều hình thức khác nhau. Đồng thời, phải chống chủ nghĩa hình thức.
Vì nội dung quyết định hình thức, nhưng
hình thức có ảnh hưởng quan trọng tới nội dung. Do vậy, nhận thức sự vật bắt đầu
từ nội dung nhưng không coi nhẹ hình thức. Phải thường xuyên đối chiếu xem xét
xem giữa nội dung và hình thức có phù hợp với nhau không, để chủ động thay đổi
hình thức cho phù hợp. - Khi hình thức đã lạc hậu, nhất định phải đối mới cho
phù hợp với nội dung, tránh bảo thủ.
Vận dụng cặp phạm
trù nội dung và hình thức
Trong cuộc sống ngày nay có không ít người
quá quan tâm, chú trọng đến hình thức bên ngoài. Họ chăm lo chỉnh trang, cải
thiện mặt tiền như nhà cửa, xe cộ, y phục, trang sức… kể cả cố tìm kiếm một chức
vị hư danh với đời và cố che giấu đi hậu phương xơ xác tiêu điều. Về phương diện
tinh thần, những giá trị sống thâm thúy như cái nghĩa, cái tình dần dà trở nên
thừa thãi, ít người lưu tâm; những phảm chất của đời sống như sự an tịnh và thuần
hóa tâm hồn thanh cao hướng thượng không mấy người thành tựu. Vì thế con người
hiện đại có vẻ văn minh và thành đạt về hình thức bên ngoài nhưng tâm hồn lại
trống rỗng, cằn cối và nghèo nàn các chất liệu hạnh phúc. Thế nhưng từ xa xưa
cho đến mãi về sau con người vẫn chớp nhoáng với các hình thức bên ngoài. “Trông
mặt mà bắt hình dong” là một tục ngữ nêu rõ nhận thức không hề dễ dàng thay
đổi. Vậy nên, sự nông cạn trong việc đánh giá, nhận định về người khác để về
sau ân hận, hối tiếc về sự hời hợt của mình vẫn thường xảy ra. Vì vậy, đừng chỉ
nhìn bề ngoài mà đưa ra đánh giá, kết luận về nội dung bên trong.
Đăng nhận xét